Anna Makówka-Kwapisiewicz, Anna Zielińska, Żydowskie Stowarzyszenie Czulent,
współpraca Marta Guze-Korszyńska, Aleksandra Laskowska, Biuro Komunikacji Społecznej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie
Śmierć i żywot są w mocy języka. — Miszlei 18:21 (Księga Przysłów)
W SKRÓCIE:
✓ Żyd/Żydówka poprawne, neutralne i nieobraźliwe określenie członków narodu żydowskiego, mniejszości żydowskiej lub wyznawców judaizmu
✓ Starozakonni, izraelici, judaiści – wyrażenia neutralne, lecz archaiczne
✓ Izraelczycy – mieszkańcy państwa Izrael
✓ Izraelici – grupa etniczna zamieszkująca królestwo Izraela w czasach biblijnych
✓ Holokaust, Shoa – określenia opisujące wymordowanie milionów Żydów w czasie drugiej wojny światowej, pisane wielką literą
✓ Żydokomuna – pojęcie o pejoratywnym zabarwieniu, przypisujące Żydom, na przekór faktom, szczególną rolę i liczebność w ruchu komunistycznym
✓ Żydek, Żydóweczka, Żydziątko – zdrobnienia o mocno obraźliwym zabarwieniu (tak jak Polaczek, Polaczki)
✓ „Żydzić” czy „wyżydzić” w znaczeniu skąpić lub wyłudzić – określenia powielające negatywne stereotypy na temat Żydów
Współczesna społeczność żydowska w Polsce
Pierwsze doniesienia historyczne o społeczności żydowskiej w Polsce pochodzą z IX wieku. Życie Żydów rozwijało się w ośrodkach miejskich wokół gmin żydowskich, pełniących funkcję samorządu żydowskiej społeczności. Gminy Wyznaniowe Żydowskie nadal prowadzą swoją działalność i są podstawowymi organizacjami wspólnot żydowskich i wchodzą w skład Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP. Obecnie szacunki poszczególnych organizacji wskazują, że społeczność żydowska w Polsce liczy między 3000 a 200,000[1] osób. Według spisu oowszechnego z 2011 roku[2] w Polsce mieszka około 7500 Żydów, jednak organizacje żydowskie szacują, że polska społeczność żydowska liczy od kilkunastu tysięcy do około 30 tysięcy osób.
Żyd/Żydówka
Polska to kraj, gdzie nadal, jak pisał prof. Leszek Kołakowski, samo słowo Żyd stanowi „abstrakcyjny symbol ujemny”, stanowi element wyzwiska, rodzaj określenia pejoratywnego, ukierunkowującego bądź przenoszącego agresję[3]
Tymczasem wyrazy Żyd, Żydówka są neutralnymi i poprawnymi określeniami członków narodu żydowskiego, mniejszości żydowskiej, wyznawców judaizmu. Są to słowa, które powinny w neutralny sposób określać osobę wyznającą judaizm lub mającą pochodzenie żydowskie, tak jak Francuz, Polak czy wyznawca innej religii, np. buddysta albo chrześcijanin.
Niestety, słowo Żyd w języku potocznym często wykorzystywane jest jako obelga, synonim nieuczciwości, skąpstwa: skąpy jak Żyd, chciwy jak Żyd, chytry jak Żyd itd. Inne obraźliwe wyrazy to gudłaj, mosiek, parch, żydek, żydłaczenie, żydofil, Żydowica, Żydowin, Żydowo, żydożercy, Żydóweczka, Żydziątko itd.
Starozakonni, judaiści, mozaiści, Izraelczycy i Izraelici
Często w obiegu publicznym pojawiają się takie określenia jak Starozakonni, izraelici, judaiści czy mozaiści. Są to terminy wykorzystywane w dwudziestoleciu międzywojennym głównie przez intelektualistów katolickich, którzy obawiali się lub nie chcieli używać słowa Żyd. Są poprawne, ale już przestarzałe i obecnie bardzo rzadko spotykane. Mieszkańców Izraela nazywamy Izraelczykami, a nie Izraelitami, gdyż Izraelici to grupa etniczna zamieszkująca królestwo Izraela w czasach biblijnych.
Antysemityzm w języku
Różne przejawy antysemityzmu, stereotypów i uprzedzeń znajdują swoje odbicie zarówno w mowie potocznej, jak i dyskursie społeczno-politycznym. Dlatego nie powinno się publicznie przytaczać dowcipów, przysłów i powiedzeń, które umacniają te stereotypy. Przykładem słów raniących są czasowniki żydzić, wyżydzić. Szkodliwa jest również generalizacja, zwłaszcza przypisywanie całej grupie cech jednej osoby, ponieważ nie każdy Żyd jest bogaty i nie każdy Żyd jest kapitalistą, bankierem czy komunistą.
Określeniem zdecydowanie negatywnym jest też żydokomuna, przypisujące Żydom szczególną rolę i liczebność w ruchu komunistycznym w Rosji. W Polsce było wykorzystywane podczas wojny bolszewickiej w propagandzie endeckiej, utożsamiającej Żydów z komunistami – wrogami Polski. Na świecie spopularyzowane przez propagandę nazistowską.
Należy także unikać sformułowań określających Żydów/-ki jako grupę, która wykorzystuje władzę, łączy się i robi interesy tylko ze „swoimi”, by zaspokajać żydowską chciwość i chęć władzy nad światem.
Antysemickie mity
Postawa niechęci i wrogości wobec Żydów wiąże się z antysemityzmem, dlatego bardzo ważne jest to, aby w charakterystyce Żydów, państwa Izrael lub Izraelczyków nie nawiązywać do negatywnych określeń kojarzonych z historycznym antysemityzmem typu: oskarżenia o bogobójstwo, spowodowanie śmierci Jezusa, porywanie dzieci, rytualne spożywanie krwi chrześcijańskich dzieci.
Przykładem niewłaściwego przekazu są też teksty bazujące na teoriach spiskowych, które rozpowszechniają antysemickie przekazy obwiniające Żydów/-ki o najgorsze tragedie świata. Bazują one na nieprawdziwych, odmawiających człowieczeństwa, demonizujących i opartych na stereotypach opiniach o Żydach, powielających mit o międzynarodowym spisku żydowskim (powoływanie się na żydowskie pochodzenie George’a Sorosa) czy o kontrolowaniu przez Żydów mediów, gospodarki, rządu lub instytucji społecznych (powoływanie się na żydowskie pochodzenie Adama Michnika).
Holokaust i Shoa
Poruszając tematy związane z zamordowaniem milionów Żydów w czasie II wojny światowej, należy używać słów: Holokaust i Shoa pisanych wielką literą. Szczególnie bolesne są przekazy zaprzeczające Holokaustowi. Takie mówienie i pisanie bezcześci pamięć milionów zamordowanych i bagatelizuje zbiorową traumę, a także podstawy tożsamości wielu Żydów w Polsce i na świecie. Antysemici pod hasłem „kłamstwo oświęcimskie” rozpowszechniają fałszywe idee, że Żydzi jako naród i Izrael jako państwo wymyślili lub wyolbrzymiają Zagładę – użycie komór gazowych w obozach koncentracyjnych czy zawyżona liczba ofiar. Negują fakt ludobójstwa ludności żydowskiej przeprowadzonego przez niemieckich narodowych socjalistów i ich wspólników podczas II wojny światowej.
Mowa nienawiści – antysemityzm w przestrzeni publicznej
Warto pamiętać, że nie tylko słowa i wyrażenia mogą mieć antysemicki wydźwięk. Takie są także zastępujące je obrazy. Obok oczywistych symboli nazistowskich jednym z najczęściej spotykanych przekazów jest gwiazda Dawida wisząca na szubienicy. Gwiazdę Dawida jako obelżywy znak pod adresem rywali stosują często kibice polskich drużyn piłkarskich.
Wiele emocji wśród społeczności żydowskiej wywołują obrazy Żyda z pieniążkiem. Nawet jeżeli są kupowane i wieszane w domach w dobrej wierze, bez negatywnych ocen ze strony posiadacza, to w opinii innych osób mogą ugruntowywać obraz Żyda jako osoby robiącej interesy, lichwiarza, czyli kogoś, kto żyje z cudzej krzywdy.
Napisy na murach: „Bij Żyda”, „Zabij Żyda”, „Żydzi do gazu” uważa się za bazgroły, co powoduje, że są postrzegane tylko jako przejaw wandalizmu. Tymczasem trzeba je widzieć jako przejaw mowy nienawiści, coraz częściej pojawiającej się w dyskursie publicznym w Polsce.
Ilustrowanie materiałów o Żydach w mediach tradycyjnych i społecznościowych
Artykuły i wiadomości o Żydach i Żydówkach, a także państwie Izrael często są ilustrowane zdjęciami lub obrazami przedstawiającymi ultraortodoksyjnych Żydów i ultraortodoksyjne Żydówki, chasydów i ortodoksyjne dzielnice Jerozolimy. Współczesna społeczność żydowska w przeważającej części jest świecka, a jej członkowie nie przypominają figurek „Żyda na szczęście”. Izrael to nowoczesne państwo, które można obrazować np. zdjęciami budynku parlamentu (Kneset) czy innych niż Jerozolima miast.
W mediach społecznościowych antysemityzm jest zapisywany także „między wierszami”. Przykładem może być symbol (((Echo))) używany często na Twitterze jako sposób poinformowania, że dana osoba jest Żydem/-ówką, a firma lub organizacja należy do Żydów.
Gdzie szukać wiarygodnych informacji o tematyce żydowskiej?
Według polskiego ustawodawstwa prawnym przedstawicielem społeczności żydowskiej w Polsce jest Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich. Poszukując eksperta/-tki z zakresu tematyki żydowskiej, warto najpierw skontaktować się z organizacjami żydowskimi, a także sprawdzić, czy dana osoba jest ekspertem w konkretnym temacie. Dla przykładu rabin będący nauczycielem religijnym nie jest ekspertem z dziedziny antysemickich przestępstw z nienawiści.
[1] Judy Maltz, Despite anti-Semitism Fears, Poland’s Jews Refuse to Hide Away, Haaretz, 1 Maja 2018, dostęp online: https://www.haaretz.com/world-news/europe/.premium.MAGAZINE-despite-anti-semitism-fears-poland-s-jews-refuse-to-hide-away-1.6045384
[2] https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5670/22/1/1/struktura_narodowo-etniczna.pdf
[3] J. Tokarska-Bakir, Legendy o krwi. Antropologia przesądu, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2008, s. 43.