prof. dr hab. n. med. Magdalena Olszanecka-Glinianowicz, Prezes Polskiego Towarzystwa Badań nad Otyłością, Zakład Promocji Zdrowia i Leczenia Otyłości, Katedra Patofizjologii, Wydział Nauk Medycznych w Katowicach
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Magdalena Gajda, Społeczna Rzeczniczka Praw Osób Chorych na Otyłość
Elżbieta Lange, psychoterapeuta, psychodietetyk, Fundacja Kobiety bez Diety
W SKRÓCIE:
✓ Bodyshamingu, czyli zawstydzania złośliwymi, niewybrednymi komentarzami dotyczącymi wyglądu doświadczają zarówno osoby szczupłe, jak i te chore na nadwagę lub otyłość.
✓ Wśród osób z niedowagą mogą znajdować się osoby chore na depresję, osoby w żałobie po stracie kogoś bliskiego, osoby z zaburzeniami odżywiania, matki po porodzie, osoby przeżywające silny stres w swoim życiu, genetycznie uwarunkowane swoją szczupłością bądź chorujące np. na choroby metaboliczne.
✓ Otyłość jest chorobą przewlekłą bez tendencji do samoistnego ustępowania, z tendencją do nawrotów, powstającą w wyniku złożonych mechanizmów (środowiskowych, psychologicznych i innych) powodujących powstanie dodatniego bilansu energetycznego (przewaga energii pobranej z pożywienia nad energią wydatkowaną).
✓ Żadne określenie oceniające czyjś wygląd nie jest fortunne ani dobre. Określenia pozytywne również są oceną, definiują, mogą stygmatyzować.
✓ Należy mówić językiem bez przemocy, językiem „ja”, emocji, wrażeń i faktów, np. podobasz mi się, martwię się o ciebie, lubię w tobie to i to…, jak się czujesz?, na co masz ochotę?
Osoby szczupłe
Mówimy:
✓ Widzę, że schudłaś/eś, czy coś się dzieje…?
✓ Zauważyłam, że zmieniło się twoje ciało, czy jesteś chora/y?
✓ Twoje ciało wydaje się osłabione, czy potrzebujesz wsparcia?
✓ Szczupła/y
Nie mówimy:
✓ Szczupła/y ma łatwiej
✓ Szczupła/y może jeść, co chce
✓ Chuda/y jak szkapa
✓ Prawdziwe kobiety mają krągłości
✓ Nie wyglądasz zdrowo
✓ Szczupła/y = szczeliwa/y
✓ Szczupła/y = zdrowa/y
✓ Szczupła/y odnosi sukces
✓ Wyglądasz jak szkieletor
✓ Czemu nie chcesz przytyć?
✓ Jesteś pewien, że jesteś zdrowy?
✓ Silny wiatr cię porwie
✓ Nic dziwnego, że ci zimno
✓ Ja cię dokarmię
✓ Ty jeszcze chudsza/y?
✓ Jedz coś, bo taka/i chuda/y jesteś…
✓ Chuda/y, smukła/y, wychudzona/y, wiotka/i, delikatna/y, zgrabna/y, wyprostowana/y, niezgrabna/y, wąska w talii, talia jak osa, patyk, patyczkowata/y, niemęski, bezsilna/y, słabeusz, ciapa, cherlawa/y, zabiedzona/y, fajtłapa, szczudłowata/y
Osoby chore na otyłość
Mówimy:
✓ Choroba otyłości
✓ Leczenie (profilaktyka, diagnostyka, rehabilitacja) choroby otyłości
✓ Osoba z nadwagą/otyłością
✓ Osoba chora na nadwagę/otyłość
✓ Osoba chorująca na otyłość
✓ Osoba chora na otyłość I, II, III stopnia
✓ Osoba chora na otyłość III stopnia, tzw. olbrzymią
✓ Dopuszczalne: osoba gruba (cecha sylwetki)
✓ Redukcja masy ciała
Nie mówimy:
✓ Problem otyłości i walka z otyłością; wyjątek – otyłość jako problem społeczny
✓ Grubas, grubasek, tłuścioch, tłusty, ogromny
✓ Otyły/otyli/skrajnie otyli – określenie lekceważące, wskazujące nie na człowieka, ale na jego tkankę tłuszczową
✓ Cierpiący na otyłość, borykający się/walczący z otyłością, z nadmiernymi kilogramami
✓ Nadmierne, zbędne kilogramy, fałdy, fałdki, fałdki tłuszczu
✓ Osoba size plus, puszysta, w rozmiarze XXL, o dużych/większych gabarytach
✓ Odchudzanie
Język oceny jest powszechny. Ocenianie towarzyszy nam od najmłodszych lat życia i czasami jest wręcz konieczne. Mówimy na przykład: „O, jaki piękny dzień!”. Pomaga nam to oszacować wartość kogoś lub czegoś. żeby to zrobić, musimy zgromadzić pewne informacje. Niestety, nasza ocena nierzadko obarczona jest błędami, co może być krzywdzące, dyskryminujące lub stygmatyzujące. Zwłaszcza w świecie mediów społecznościowych zapominamy o tym, że ocenianie wzbudza emocje w zależności od tego, kto go dokonuje i jakim językiem. Nie tylko ocena negatywna może być krzywdząca. Na przykład z pozoru pozytywny komplement typu „jesteś piękna”, również będący oceną, stwarza ryzyko budowania swojej wartości na cechach zewnętrznych.
Bycie szczupłym to nie zawsze świadomy wybór
W Polsce mamy około 2 proc. osób szczupłych, których BMI (wskaźnik masy ciała) wynosi poniżej 20 i zalicza się do kategorii niedowagi. Ta grupa społeczna, podobnie jak osoby z nadwagą i chore na otyłość, mimo mody panującej na szczupłość, również doświadczają dyskryminacji i stygmatyzacji z uwagi na swój wygląd. Zapominamy o tym, że wśród osób w tej grupie mogą znajdować się osoby chore na depresję, osoby w żałobie po stracie kogoś bliskiego, osoby z zaburzeniami odżywiania, matki po porodzie, osoby przeżywające silny stres w swoim życiu, genetycznie uwarunkowane swoją szczupłością bądź chorujące np. na choroby metaboliczne.
Niestety, mówiąc o takich osobach, często korzystamy z niewłaściwych określeń, jak: chuda, smukła, wychudzona, wiotka, delikatna, zgrabna, szczupła, wyprostowana, niezgrabna, wąska w talii, talia jak osa, patyk, patyczkowata, niemęski, bezsilny, słabeusz, ciapa, cherlawy, zabiedzony, fajtłapa, szczudłowaty.
Z uwagi na faworyzowanie w kulturze i mediach mody na szczupłość pozbawia się te osoby poczucia własnej wartości (kobiecości i męskości) oraz atrakcyjności. Często chcemy poprawić samopoczucie jednej grupy społecznej kosztem drugiej. Na przykład bronimy przed dyskryminacją osoby chore na otyłość, stygmatyzując osoby szczupłe, czy wyrażamy aprobatę, ale pod pewnymi warunkami: szczupła, ale nie za bardzo.
Żadne określenie oceniające czyjś wygląd nie jest fortunne ani dobre. Określenia pozytywne również są ocena, definiują, mogą stygmatyzować. Zachęcamy do mówienia językiem bez przemocy, językiem „ja”, emocji, wrażeń i faktów, np. podobasz mi się, martwię się o ciebie, lubię w tobie to i to…, jak się czujesz?, na co masz ochotę?, widzę, że jesteś szczupła, czy coś się dzieje?
W stosunku do osób, które chorują na zaburzenia odżywiania takie jak anoreksja czy bulimia, należy szczególnie być wyczulonym na język bez przemocy. Można zapytać: Widzę, że zmalała twoja waga, czy jesteś chora? Zauważyłam, że twoje ciało wygląda na osłabione, czy potrzebujesz pomocy? Widzę zmianę w twoim ciele, czy coś się dzieje?
Otyłość – największa światowa pandemia
Bodyshamingu, czyli zawstydzania złośliwymi, niewybrednymi komentarzami dotyczącymi wyglądu, doświadczają zwłaszcza osoby chore na otyłość. Otyłość jest chorobą przewleką bez tendencji do samoistnego ustępowania, z tendencją do nawrotów, powstającą w wyniku złożonych mechanizmów (środowiskowych, psychologicznych i innych) powodujących powstanie dodatniego bilansu energetycznego (przewaga energii pobranej z pożywienia nad energią wydatkowaną). Skutkiem tej choroby są liczne powikłania i skrócenie czasu życia.
Na otyłość choruje już ponad 650 mln ludzi we wszystkich krajach – nawet w tych o niskim statusie ekonomicznym. W Polsce na nadwagę i otyłość choruje około 8 mln dorosłych. To największe na świecie środowisko osób chorych jest niezwykle zróżnicowane pod względem wieku, a także stopnia rozwoju, świadomości, rozumienia i akceptacji choroby otyłości oraz podejścia do jej leczenia. Są osoby z nadwagą, osoby chore na otyłość I i II stopnia i osoby chore na otyłość III stopnia (tzw. otyłość olbrzymia i skrajnie olbrzymia, z BMI powyżej 50 kg/m2). Są dzieci, nastolatki i osoby dorosłe chore na otyłość, osoby świadome tego, że otyłość jest chorobą i osoby nieprzyjmujące tego do wiadomości, uznające, że nagromadzenie tkanki tłuszczowej nie jest objawem choroby, a jedynie cechą fizyczną ciała, jego walorem bądź niedoskonałością. Są osoby, które chcą podejmować leczenie swojej choroby, i osoby, które nie widzą takiej potrzeby. Są w tym środowisku także osoby po redukcji masy ciała, ale nadal pozostające chore przewlekle.
W indywidualnym i społecznym postrzeganiu otyłości, jak przy żadnej innej chorobie, ważna jest także płeç chorego. O ile bowiem otyłość u mężczyzn postrzegana bywa nawet jako pewna zaleta, jest symbolem dobroci, łagodności i poczucia bezpieczeństwa, o tyle u kobiet otyłość oznacza szeroko rozumiane zaniedbanie. Jaskrawym przykładem tego rozróżnienia są kontrowersje, które wywołało w 2014 roku powołanie na stanowisko ministra zdrowia Belgii chorej na otyłość Meggie de Block. Miała ona i kompetencje, i doświadczenia, i sukcesy, aby kierować belgijskim resortem zdrowia. Po nominacji nie składano jej jednak gratulacji, ale publicznie debatowano, czy będzie w stanie zarządzać zdrowiem Belgów, skoro będąc osobą chorą na otyłość, „nie wie, co to jest zdrowy tryb życia”.
Mitologia otyłości
Mimo, że Światowa Organizacja Zdrowia uznała otyłość za chorobę i wpisała ją do Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10, w globalnym ujęciu otyłość nie jest uważana za chorobę. Jej kreowana od tysiącleci symbolika (oznaka dobrobytu, lepszego dostępu do pożywienia, próżniactwa czy cecha osób zawodowo związanych z produkcją lub sprzedażą żywności itd.) wciąż wpływa negatywnie na współczesne postrzeganie i samej choroby, i osób na nią chorujących.
Najpowszechniejsze i najgłębsze mity społeczne na temat otyłości:
- efekt tzw. złego stylu życia utożsamianego z nadmiernym spożyciem pokarmów i brakiem aktywności ruchowej;
- defekt estetyczny ciała;
- efekt „słabej woli”, folgowania zachciankom ˝żywieniowym (np. jedzenie słodyczy);
- efekt „zajadania stresów”;
- schorzenie wyłącznie genetyczne lub hormonalne.
Co ciekawe, po ostatnich latach intensywnej edukacji pod hasłem otyłość to choroba jako społeczeństwo jesteśmy bardziej skłonni uznać otyłość za chorobę wtedy, gdy jest ona na skrajnych etapach rozwoju. Jej początkowych faz – stanu przedotyłościowego (nadwagi) lub otyłości I lub II stopnia – nadal nie postrzegamy jako choroby, ale jako „problem żywieniowy”, który można rozwiązać samodzielnie, bez lekarzy, wspierających specjalistów i indywidualnie dobranej terapii.
Formy dyskryminacji osób chorych na otyłość
W efekcie wielowiekowej mitologizacji otyłości współcześnie chorzy uważani są wciąż za leniwych, niezorganizowanych, bez ambicji i silnej woli, nieaktywnych, zaniedbanych, samotnych, skupiających się wyłącznie na jedzeniu. Częściej są oceniani jako ci, którzy sami doprowadzili się do takiego stanu, więc sami są sobie winni i mają to, na co zasłużyli. Co więcej, osoby chore na otyłość już od najmłodszych lat uważane są za mniej inteligentne, ponieważ pewna powolność fizyczna, która może, choć nie musi, towarzyszyć otyłości, utożsamiana jest niesłusznie z powolnością w myśleniu.
Jak wynika z badań brytyjskich, osoby chore na otyłość są nękane niemal codziennie w następujących formach:
- niewerbalnie – patrzenie wzrokiem pełnym odrazy;
- werbalnie – przezywanie, obrzucanie obelgami, porównywanie do zwierząt o dużych gabarytach np. słoń, krowa, świnia;
- fizycznie – szturchanie, potrącanie, bicie;
- psychicznie – zastraszanie, nękanie, wypominanie „winy za chorobę”;
- ekonomicznie – ograniczanie dostępu do pożywienia;
- sytuacyjnie – stawianie w sytuacjach upokarzających;
- społecznie – np. brak dostępu do właściwie zorganizowanej opieki zdrowotnej i problemy z zatrudnieniem.
O tym, że człowiek może być gorzej traktowany z powodu otyłości, nie wspomina żadna definicja pojęcia dyskryminacji, choć to waśnie osoby chore na otyłość są największą dyskryminowaną i stygmatyzowaną grupą społeczną na świecie. Skala tego zjawiska jest ogromna we wszystkich obszarach życia publicznego: trudniejszy dostęp do leczenia, do opieki medycznej i wsparcia socjalnego, utrudnienia na rynku pracy, w przestrzeni publicznej, w budynkach, środkach transportu, niekorzystny wizerunek w mediach. Chorzy na otyłość są ośmieszani, ponizani, pogardzani nawet przez bliskich, a ich choroba jest publicznie i towarzysko komentowana.
W jaki sposób pokazywać otyłość i osoby chore na otyłość na ilustracjach? Wytyczne Europejskiego Towarzystwa Badań nad Otyłością promowane w trakcie realizowanej obecnie paneuropejskiej kampanii „I’m People First” – „Po pierwsze jestem człowiekiem”:
Poprawny wizerunek:
- osoba ubrana, w ubraniach czystych i schludnych, bez bezpośredniego wskazywania na części ciała o dużym nagromadzeniu tkanki tłuszczowej, chyba że takie pokazanie służy celowi naukowemu, edukacyjnemu, artystycznemu itp.;
- osoba zadbana i atrakcyjna;
- osoba energiczna – w działaniu, przy pracy, aktywna;
- osoba znajdująca się w takich samych sytuacjach domowych, zawodowych, społecznych jak osoby zdrowe
Stygmatyzujący wizerunek:
- z centymetrem i wagą – umocnienie stereotypu, że otyłość to defekt ciała;
- z jedzeniem typu fast food, w sytuacji wyboru sięgająca po jedzenie niezdrowe – umocnienie stereotypu, że otyłość wynika jedynie z jedzenia nieodpowiednich pokarmów;
- z jedzeniem i w leniwych pozach (np. przed TV, komputerem) – umocnienie stereotypu, że chorzy na otyłość są leniwi, nic nie robią tylko siedzą i jedzą;
- porównawczo – chory na otyłość a osoba o szczupłej sylwetce, aby wskazać „nienaturalność” rozmiarów ciała osoby chorej na otyłość i ośmieszyć ją;
- w ubraniach i pozach infantylnych, ośmieszających – umocnienie stereotypu, że chorzy na otyłość są „wesołymi grubaskami”.
Edukacja szansą na przeciwdziałanie bodyshamingowi
Dzięki licznym kampaniom społecznym dyskryminacja, stygmatyzacja i bodyshaming są coraz częściej piętnowane, ale nie są karane. Choć apelują o to od wielu lat specjaliści i liderzy społeczni ruchu na rzecz obrony praw chorych na otyłość, wciąż nie ma ani globalnych (np. w ustawodawstwie Unii Europejskiej), ani krajowych instrumentów prawnych przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na masę ciała. Stąd tak ważna jest społeczna edukacja dotycząca tego, jak należy z szacunkiem mówić o osobach szczupłych i o osobach chorujących na otyłość.