Jak mówić i pisać o osobach chorujących psychicznie

Joanna Krzyżanowska-Zbucka, lekarz psychiatra, ordynatorka Oddziału F10 – Zapobiegania Nawrotom I Kliniki Psychiatrycznej w Instytucie Psychiatrii i Neurologii, przewodnicząca Komitetu Organizacyjnego Kongres Zdrowia Psychicznego, wiceprzewodnicząca Sekcji Naukowej Psychiatrii Środowiskowej i Rehabilitacji Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, współzałożycielka Fundacji eFkropka

Katarzyna Chotkowska, psycholog, psychoterapeutka w trakcie szkolenia, specjalistka ds. polityki społecznej, wykładowczyni akademicka w Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej oraz w Społecznej Akademii Nauk w Warszawie, wolontariuszka Fundacji eFkropka

W SKRÓCIE:

✓ Psychozy – duża grupa zaburzeń psychicznych o różnej przyczynie i przebiegu, charakteryzujących się zaburzonym postrzeganiem rzeczywistości. Mogą towarzyszyć im omamy, urojeniowe interpretowanie wydarzeń i otoczenia. Psychozy są jednorazowe lub nawracające.

✓ Schizofrenia – przewlekła, nawracająca choroba psychiczna należąca do grupy zaburzeń psychotycznych. W zaostrzeniach choroby zmieniony bywa odbiór świata, osoba może doświadczać omamów, pojawiają się zaburzenia treści myślenia (takie jak urojenia) i zakłócenia spójności wypowiedzi.

✓ Depresja – choroba (czasem śmiertelna) charakteryzująca się m.in. długotrwałym smutkiem, utratą dotychczasowych zainteresowań, brakiem energii, pesymizmem, anhedonią, zaburzeniami funkcji poznawczych, objawami somatycznymi (w tym zaburzeniami snu i łaknienia), czasem utratą chęci do życia, a w skrajnych przypadkach myślami samobójczymi.

✓ Choroba afektywna dwubiegunowa – charakteryzuje się nawracającymi i następującymi po sobie okresami depresji i manii lub hipomanii (mania o lżejszym nasileniu).

✓ Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne – zaburzenie psychiczne charakteryzujące się występowaniem natrętnych myśli i/lub zachowań przymusowych (rytuałów).

✓ Psycholog – zajmuje się diagnozą psychologiczną, poradnictwem psychologicznym, udzielaniem pomocy psychologicznej. Jest to osoba, która ukończyła studia magisterskie na kierunku psychologia. Nie jest lekarzem.

✓ Psychiatra – lekarz medycyny, który posiada specjalizację z psychiatrii. Może przepisywać leki, wystawiać zwolnienia z pracy.

✓ Psychoterapeuta – osoba prowadząca terapię, która ukończyła kilkuletnie szkolenie podyplomowe z zakresu psychoterapii. Psychoterapeuta nie musi być psychologiem, choć często jest.

✓ Psychoterapia – polega na cyklicznych spotkaniach z psychoterapeutą, które powinny mieć ustalone zasady i kontrakt terapeutyczny.

Mówimy:
✓ Osoba chorująca psychicznie – o osobie zmagającej się z zaburzeniami psychicznymi
✓ Osoba z doświadczeniem kryzysu psychicznego – o kimś, kto przebył jeden lub kilka kryzysów psychicznych
✓ Osoba chorująca na schizofrenię, osoba z doświadczeniem schizofrenii/psychozy
✓ Osoba z zaburzeniami osobowości, osoba z diagnozą Borderline
✓ Ekspert przez doświadczenie – osoba, która jest ekspertem w obszarze konkretnej choroby, ponieważ jej doświadczyła i dzieli się swoją wiedzą

Nie mówmy:
✓ Border/borderka, schizofrenik – określenia krzywdzące, określające osobę jedynie poprzez jej chorobę, pomijające inne sfery życia i funkcjonowania
✓ Wariat, świr, czubek, psychol, paranoik – jednoznacznie pejoratywne określenia, mające na celu zdyskredytowanie osoby, używane, gdy chcemy kogoś obrazić
✓ Psychiatryk, wariatkowo – nacechowane negatywnie określenia miejsca leczenia osób chorujących psychicznie, dyskredytujące leczące się w nich osoby
✓ Schizofreniczne poglądy, przepisy – określenia stygmatyzujące osoby chorujące na schizofrenię, budujące skojarzenie tej choroby ze sprzecznością, niedorzecznością

Zdrowie psychiczne jest obszarem niezwykle istotnym, a zaburzenia psychiczne są poważnym problemem, wpływają bowiem na każdą sferę życia. Według danych policji w 2020 roku w wyniku samobójstw zginęło w Polsce 5165 osób, w 2019 roku – 5255 osób, a w 2018 roku – 5182 osoby.

Należy pamiętać, że zaburzenie jest cierpieniem i wyzwaniem, a nie powodem do wstydu i wyśmiewania. Osoby zmagające się z zaburzeniami psychicznymi codziennie staczają trudną walkę. Jako społeczeństwo powinniśmy zrobić, co w naszej mocy, aby poprzez językową stygmatyzację dodatkowo nie utrudniać im funkcjonowania. Zaburzenia psychiczne to nie tylko schizofrenia, depresja czy choroba afektywna dwubiegunowa. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Zaburzeń Psychicznych obejmuje także otępienia, zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywiania czy osobowości, niepełnosprawność intelektualną, zespół stresu pourazowego (PTSD, u weteranów i służb mundurowych), a także zaburzenia pojawiające się w związku z chorobami somatycznymi, jak ostatnio z COVID-19.

Wśród mieszkańców Unii Europejskiej najczęściej występującymi zaburzeniami są zaburzenia lękowe, bezsenność, depresja, uzależnienia.

Wśród respondentów i respondentek przeprowadzonych w latach 2018–2019 badań kondycji psychicznej Polaków (EZOPII) ponad jedna czwarta (26,5 proc.) doświadczyła w swoim życiu co najmniej jednego zaburzenia psychicznego. Ekstrapolacja na populację dorosłych Polaków wskazuje, że doświadczenie takie było udziałem ponad ośmiu milionów osób (8 330 200). Jeszcze w latach 2010–2011 deklarowało je 23,4 proc. badanych, czyli około 6 053 500 osób. Te same badania pokazały, że około pięciu milionów Polek i Polaków miało doświadczenie zaburzeń lękowych, a półtora miliona – doświadczyło zaburzeń afektywnych.

Stygmatyzacja

Zaburzenia psychiczne od dawna są powodem stygmatyzacji i dyskryminacji. Osoby chorujące psychicznie nie tylko zmagają się z objawami choroby, problemami z dostępem do specjalistów, lecz także podejmują ogromny wysiłek, aby powrócić do satysfakcjonującego funkcjonowania. Muszą zmagać się ze stygmatyzacją w rodzinie, środowisku pracy, wśród znajomych, w mediach i dyskursie publicznym.

Na stereotypowe postrzeganie osób chorych wpływa niska wiedza dotycząca zaburzeń psychicznych wśród społeczeństwa. Nawet w mediach możemy usłyszeć słowo schizofrenia (lub błędną formę schizofremia) na opisanie zjawiska trudnego do zrozumienia. Pojawiają się także wypowiedzi świadczące o niezrozumieniu istoty choroby, choćby takie, że schizofrenia oznacza wiele osobowości lub jej „rozszczepienie”, depresja jest efektem lenistwa lub niedoboru magnezu, a chorzy psychicznie są niebezpieczni.

Konsekwencją stygmatyzacji jest dyskryminacja, która dotyczy wielu sfer, takich jak życie zawodowe (czyli również status ekonomiczny), życie rodzinne i oczywiście zdrowie. Wiele trudności, z którymi borykają się osoby chorujące, wynika z objawów choroby, lecz równie istotne są trudności związane ze stygmatyzacją społeczną. Osoby chorujące w szczególny sposób potrzebują wsparcia, akceptacji, poczucia, że są częścią szerszej społeczności. Stygmatyzacja może powodować stres, ograniczenie współpracy w leczeniu, zaostrzenie objawów.

Autostygmatyzacja

Konsekwencją stygmatyzacji osób chorujących psychicznie jest autostygmatyzacja powodująca, że osobom doświadczającym problemów ze zdrowiem psychicznym trudno jest zdecydować się na wizytę u psychiatry, psychologa czy terapeuty, a następnie na kontynuację leczenia. Obawiają się znalezienia w grupie stygmatyzowanej, co może opóźniać postawienie diagnozy i rozpoczęcie leczenia, a tym samym wpływa na pogorszenie przebiegu choroby (jak w każdej dziedzinie medycyny: im później zgłosimy się po pomoc, tym trudniej nas wyleczyć). Mogą też rezygnować z leczenia, oceniając swoje problemy jako wyraz słabości. Autostygmatyzacja wiąże się z obniżoną samooceną, skutkuje wycofywaniem się z ról społecznych, negatywnie wpływa na jakość życia i przebieg choroby.

Krzywdzące i dyskryminujące określenia, których nie należy używać

• Wariat, świr, czubek, psychol, paranoik – określenia te są jednoznacznie pejoratywne, zazwyczaj mają na celu zdyskredytowanie osoby, ukazanie jej jako niewiarygodnej i przypisanie jej zaburzenia psychicznego.
• Schizofreniczne poglądy, schizofreniczne zachowanie – to określenia wynikające z niezrozumienia istoty choroby i stereotypowego przekonania, że schizofrenia wiąże się z posiadaniem wielu sprzecznych osobowości. Sformułowanie coraz częściej pojawia się w dyskursie publicznym, ma oznaczać niespójność, nielogiczność, bezsensowność poglądów. Stygmatyzuje osoby chorujące na schizofrenię, buduje skojarzenia z wyżej wymienionymi przymiotami.
• Border/borderka, schizofrenik – określenia krzywdzące, określające osobę jedynie poprzez jej chorobę, pomijające inne sfery życia i funkcjonowania. Choroba jest częścią życia konkretnej osoby, a nie całym życiem – w myśl hasła „jestem sobą, nie chorobą”.
• Psychiatryk, wariatkowo – pisanie o szpitalach i oddziałach psychiatrycznych w ten sposób stygmatyzuje leczące się w nich osoby, dodatkowo wzmaga lęk przed samym miejscem leczenia. Łatwiej byłoby unikać takich nazw, gdyby oddziały psychiatryczne znajdowały się w szpitalach ogólnych, a nie w ośrodkach służących izolacji na obrzeżach miast.

Przydatne wskazówki:

Jak pisać o chorobach psychicznych i osobach chorujących psychicznie, by nie pogłębiać stereotypów, by okazać szacunek osobom chorującym i ich bliskim? Warto zapoznać się z poniższymi zasadami.

Osoba chora jest sobą, nie chorobą.

Mówimy:

• Osoba chorująca na schizofrenię, osoba z doświadczeniem schizofrenii/psychozy. NIE: schizofrenik
• Osoba z zaburzeniami osobowości, osoba z diagnozą Borderline. NIE: border/borderka
• Osoba chorująca psychicznie – tak można określić każdą osobę zmagającą się z zaburzeniami psychicznymi
• Ekspert przez doświadczenie – określenie osoby, która jest ekspertem w obszarze konkretnej choroby, ponieważ jej doświadczyła i dzieli się swoim doświadczeniem

Określenia związane z chorobą psychiczną to nie środki stylistyczne!

Należy wystrzegać się:

• określania jakiegoś zachowania przymiotnikiem chorobowym, np. maniakalne zachowanie, schizofreniczne poglądy, do opisywania poglądów czy wypowiedzi, które wydają się nielogiczne, sprzeczne i niespójne czy złe;
• używania określeń związanych z chorobami psychicznymi stosowanych jako obelga lub w ramach żartu;
• wysyłania się nawzajem do psychiatry czy „innego specjalisty”; nie mówimy: idź się lecz, jeśli nie zgadzamy się z interlokutorem lub chcemy podważyć jego wypowiedź;
• używania określeń psychiatryk, wariatkowo, zakład;
• używania określeń depresja, deprecha, aby podkreślić zły nastrój, gorszy humor (wpadnę w deprechę, muzyka dla depresyjnych nastolatków), czy też schiza dla stanów niezwykłych przeżyć, których można doświadczać pod wpływem stresu lub substancji psychoaktywnych.

Odpowiedzialność i rzetelna wiedza

• Pisząc o depresji, należy pamiętać, iż jest to poważna choroba, która ma konkretne objawy i którą należy leczyć. Chwilowy zły nastrój czy gorszy humor nie jest depresją.
• Pisząc o samobójstwach, należy unikać elementu sensacji i zawsze warto przy tej okazji podać kontakty do telefonu zaufania czy informacje, jak uzyskać wsparcie.
• Pisząc na temat zaburzeń psychicznych i osób chorujących, warto oprzeć się na rzetelnej wiedzy; skonsultować ze specjalistą, sprawdzić dostępne badania naukowe. Zapobiegnie to powielaniu nierzetelnej i wzmacniającej stygmatyzację wiedzy.
• Pisząc o miejscach leczenia, używajmy niewartościujących nazw oficjalnych: szpital psychiatryczny, oddział psychiatryczny/terapeutyczny, Poradnia Zdrowia Psychicznego, Centrum Zdrowia Psychicznego.

Szacunek

Pisząc o tematyce zdrowia psychicznego, należy zachować po prostu szacunek do drugiego człowieka. Znana norweska autorka z doświadczeniem kryzysu psychicznego, Arnhild Lauveng, tak pisała o swojej potrzebie bycia traktowaną z szacunkiem:

Gdy byłam chora, nie chciałam być traktowana jak człowiek z chorobą psychiczną. Chciałam być traktowana jak człowiek.

Słowniczek pojęć

• Psychozy – duża grupa zaburzeń psychicznych o różnych przyczynach i przebiegu, charakteryzujących się zaburzonym postrzeganiem rzeczywistości. Człowiek w trakcie psychozy może doświadczać omamów (wzrokowych, słuchowych, czuciowych, węchowych czy smakowych), zmienia się jego ocena rzeczywistości i myślenie o niej. Wtedy często urojeniowo interpretuje wydarzenia i ludzi ze swojego otoczenia. Psychozę można przebyć raz w życiu, ale może też nawracać. Rozwija się czasem na podłożu choroby somatycznej lub neurologicznej albo na skutek używania alkoholu czy innych substancji psychoaktywnych.
• Schizofrenia – przewleka choroba psychiczna należąca do grupy zaburzeń psychotycznych mająca charakter nawracający z okresami zaostrzeń i remisji. Istnieją różne typy schizofrenii (paranoidalna, katatoniczna, zdezorganizowana). W zaostrzeniach zmieniony bywa odbiór świata, osoba może doświadczać omamów, pojawiają się zaburzenia treści myślenia (takie jak urojenia) i zakłócenia spójności wypowiedzi. W związku z tymi przeżyciami zwykle trudno się bliskim porozumieć z osobą doświadczającą kryzysu. Między nawrotami chorujący funkcjonują na ogół prawidłowo, dość długo wymagają leczenia podtrzymującego i psychoterapii, często uczą się kontrolować swoją psychozę i zapobiegać nawrotom. Część z nich po dłuższym leczeniu zdrowieje.
• Depresja – choroba (czasem śmiertelna) charakteryzująca się m.in. długotrwałym smutkiem, utratą dotychczasowych zainteresowań, brakiem energii, pesymizmem, anhedonią, zaburzeniami funkcji poznawczych, objawami somatycznymi (w tym zaburzeniami snu i łaknienia), czasem utratą chęci do życia, a w skrajnych przypadkach myślami samobójczymi.
• Choroba afektywna dwubiegunowa – charakteryzuje się nawracającymi i następującymi po sobie okresami depresji i manii lub hipomanii (mania o lżejszym nasileniu). Choroba może mieć różny przebieg, jej fazy czasem osiągają poziom psychozy i wymagają hospitalizacji, bywa też, że wahania są niewielkie i nie dezorganizują istotnie funkcjonowania osoby.
• Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne – zaburzenie psychiczne charakteryzujące się występowaniem natrętnych myśli i/lub zachowań przymusowych (rytuałów). Rytuały zaburzają codzienne funkcjonowanie osoby ich doświadczającej, a powstrzymywanie się od nich wiąże się z bardzo silnym lękiem i napięciem. Obsesyjne myśli mogą być źródłem dużego cierpienia, zwykle są sprzeczne z systemem wartości osoby.
• Psycholog – zajmuje się diagnozą psychologiczną, poradnictwem psychologicznym, udzielaniem pomocy psychologicznej. Jest to osoba, która ukończyła studia magisterskie na kierunku psychologia. Psycholog nie jest lekarzem.
• Psychiatra – lekarz medycyny, który posiada specjalizację z psychiatrii. Może przepisywać leki, wystawiać zwolnienia z pracy.
• Psychoterapeuta – osoba prowadząca terapię, która ukończyła kilkuletnie szkolenie podyplomowe z zakresu psychoterapii zwieńczone otrzymaniem certyfikatu (lub jest w trakcie szkolenia). Psychoterapeuta nie musi być psychologiem, choć często jest. Nazwiska certyfikowanych psychoterapeutów można znaleźć na stronie Polskiego Towarzystwa Psychologicznego i Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego.
• Psychoterapia – polega na cyklicznych spotkaniach z psychoterapeutą, które powinny mieć ustalone zasady i kontrakt terapeutyczny. Może być indywidualna, grupowa lub rodzinna/pary i prowadzona w różnych nurtach (najpopularniejsze to poznawczo-behawioralny, psychodynamiczny, humanistyczny, systemowy, gestalt). Powinna być superwizowana, czyli omawiana przez psychoterapeutę z innym doświadczonym psychologiem/superwizorem.