Jak zwracać się do osób starszych
Danuta Parlak, psycholog, absolwentka Uniwersytetu Jagiellońskiego, członkini Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych przy Rzeczniku Praw Obywatelskich
W SKRÓCIE:
✓ Ageizm – postawy i uprzedzenia wobec osób starszych[1] tylko ze względu na ich przynależność do grupy wiekowej. Ageizm może przejawiać się jako ageizm wrogi, który oznacza jawne, dyskryminacyjne zachowania, oraz ageizm łagodny – przybierający bardziej subtelne formy, np. ageistowski język lub komunikacja.
✓ Elderspeak, baby talk – specyficzny sposób komunikacji z osobami starszymi przypominający mowę kierowaną do małych dzieci (baby talk). Odbierany jako protekcjonalny i deprecjonujący.
✓ Późna dorosłość – termin używany w naukach społecznych (psychologia) dla określenia okresu starzenia i związanych z nim zmian rozwojowych.
✓ Srebrne tsunami, demograficzne tsunami, geriatryczne tsunami – terminy negatywnie nacechowane, które często są spotykane w publicystyce opisującej społeczne i ekonomiczne konsekwencje starzenia się populacji. ✓ Osoby starsze ✓ Seniorzy
✓ Pani/Pan w formach adresatywnych, przyjętych w języku polskim wobec osób dorosłych, zwłaszcza nieznajomych lub mało znanych
Nie mówimy:
✓ Na ty do osoby starszej bez jej zgody i akceptacji. Mówienie na ty jest naruszeniem normy grzecznościowej i powoduje dyskomfort osoby starszej
✓ Stary/stara lub staruszka/staruszek
✓ Babcia, dziadek w relacjach z obcymi osobami starszymi. Może być to traktowane jako poniżające godność ludzi starszych
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) próg starości rozpoczyna się po przekroczeniu 60. roku życia. Badania GUS na koniec 2019 roku wykazały, że liczba osób powyżej 60. roku życia w Polsce wynosi 25,3 proc. całej populacji[2], co oznacza, że stanowią one obecnie jedną czwartą polskiego społeczeństwa.
Osoby starsze nie tworzą jednolitej grupy. Wyróżnić można trzy kategorie wiekowe: starość wczesna (young-old) – od 60. do 74. roku życia, średnia starość (middle-old) – od 75. do 84. roku życia, oraz późna starość (oldest-old) – okres powyżej 85. roku życia. Jednak nawet w ramach jednego przedziału wiekowego występują różnice pomiędzy poszczególnymi jednostkami. Osoby w tym samym wieku kalendarzowym (np. 70 lat) mogą się różnić między sobą stanem zdrowia, sprawnością fizyczną, funkcjonowaniem psychospołecznym, sytuacją ekonomiczną oraz statusem społecznym. Heterogeniczne grupy oznacza zróżnicowanie sytuacji i potrzeb ludzi starszych. Trudno mówić o typowej osobie starszej, chociaż w społecznej świadomości starsi ludzie często są postrzegani jako jednorodna grupa.
Stereotypy na temat osób starszych i starzenia się
Język, którym się posługujemy, mówiąc o różnych grupach społecznych, z jednej strony odzwierciedla postrzeganie tych grup, z drugiej – kreuje ich wizerunek. Wiek jest istotną kategorią, która określa nasz sposób widzenia innych. Negatywne oraz ambiwalentne stereotypy na temat osób starszych wpływają na sposób mówienia o nich i do nich.
Stereotypy negatywne – postrzeganie osób starszych głównie w kategoriach deficytów i obniżenia lub utraty sprawności funkcjonowania w różnych sferach, a także osamotnienia, niesamodzielności i zależności.
Stereotypy ambiwalentne (mieszane) – zawierają pozytywne i negatywne treści na temat ludzi starszych, ale w specyficznym ujęciu: osoby starsze oceniane są jako mało kompetentne, niezaradne, chociaż˝ jednocześnie ciepłe i przyjacielskie[3]. W konsekwencji taki wizerunek wzbudza współczucie, chęć opiekuńczości oraz prowadzi do protekcjonalnych i paternalistycznych zachowań wobec osób starszych jako grupy wymagającej specjalnego traktowania.
Istotne pojęcia i zjawiska
- Ageizm – odnosi się do 1) stereotypów, czyli poznawczych przekonań na temat osób starszych, 2) uprzedzeń wobec osób starszych (element emocjonalny) oraz 3) zachowań dyskryminacyjnych. Ageizm może występować w dwóch postaciach: jako ageizm wrogi, który oznacza jawne, dyskryminacyjne zachowania, oraz ageizm łagodny, przybierający bardziej subtelne formy, np. ageistowski język lub komunikacja.
- Elderspeak, baby talk – forma komunikacji, która cechuje uproszczony język i gramatyka, liczne powtórzenia i zdrobnienia oraz nieuzasadniona poufałość wobec osób starszych: babciu, kochanie, ty skierowane do nieznanych osób. Jest to sposób mówienia odbierany przez adresatów, czyli osoby starsze, oraz otoczenie jako protekcjonalny i deprecjonujący[4]. W wyniku konkursu ogłoszonego przez RPO pojawiła się propozycja polskiego odpowiednika terminu elderspeak – dziadurzenie. Wprowadzenie polskiego sformułowania może ułatwić dyskusję na temat tego zjawiska w szerszym gronie[5].
- Forma ty zamiast pani/pan w kontakcie z osobą starszą – w języku polskim przyjęte jest używanie formy pani/pan wobec osób dorosłych, zwłaszcza nieznajomych lub mało znanych. Zwracanie się na ty do osoby starszej bez jej zgody i akceptacji jest naruszeniem tej normy grzecznościowej i powoduje z reguły dyskomfort osoby starszej. Świadczy również o postawie mówiącego/nadawcy komunikatu, wskazuje na postrzeganie i traktowanie osoby starszej jako zależnej, podporządkowanej, znajdującej się niżej w społecznej relacji.
- Babcia, dziadek – zwroty, które używane są w stosunku do osób starszych spokrewnionych lub pozostających w bliskiej zażyłości i w tej sferze kontaktów powinny pozostać (rodzina, zaprzyjaźnione osoby). Stosowanie ich w relacjach z obcymi osobami starszymi (lub mówienie o osobach starszych w ten sposób) jest niestosowne i niewłaściwe. Może być traktowane jako deprecjonujące i poniżające godność ludzi starszych.
Zwroty ty, babciu, dziadku występują zwłaszcza w relacjach opiekuńczych, w interakcjach opiekun – osoba starsza. Szczególnie często pojawiają się w sytuacji opieki instytucjonalnej, w szpitalach lub placówkach pomocy społecznej, ale również w środowisku rodzinnym. - Osoby starsze – określenie przyjęte zamiast stary/stara lub staruszka/staruszek. Większość osób po 65. roku życia identyfikuje si´ z określeniem osoby starsze, co wykazały już badania z lat 70. XX wieku[6]. Badania CBOS[7] wskazują, że w grupie wiekowej 65–69 lat 57 proc. badanych uważało się za osobę starszą, a w grupie powyżej 70 lat – 80 proc. Warto przy tym zauważyć, że w przedziale wiekowym 60–64 lata 63 proc. badanych uważało się za osobę w średnim wieku, a mniejszość 33 proc. za osobę starszą. Jednak niektórzy ludzie starsi wolą określać się jako osoby stare. Formy osoba stara, osoby stare najlepiej stosować wtedy, gdy same osoby zainteresowane sobie tego życzą.
- Późna dorosłość – określenie stosowane przy relacjonowaniu i popularyzacji badań naukowych w praktyce dziennikarskiej. Warto zwrócić uwagę również na podawaną w badaniach charakterystykę badanej grupy (przedział wieku, specyficzne cechy), co pozwoli adekwatnie opisywać różne grupy osób starszych i zjawiska starzenia się.
- Seniorzy – inny termin na nazwanie osób starszych, często występujący w języku formalnym, oficjalnym: np. polityka senioralna. Słowo to znalazło swoje miejsce także w utrwalonych już w języku sformułowaniach: „klub seniora”, „karta seniora”. Jednak warto zwrócić uwagę na kontekst i sposób użycia słowa senior. Zwroty: nasi drodzy seniorzy, nasi kochani seniorzy mogą nabierać paternalistycznego wydźwięku podobnego do naszych milusińskich, gdy mowa o sytuacji dzieci raz w roku, z okazji Dnia Dziecka.
- Srebrne tsunami, demograficzne tsunami, geriatryczne tsunami – określenia używane do opisywania społecznych i ekonomicznych konsekwencji starzenia się społeczeństw, często spotykane w publicystyce. Nie są to terminy neutralne, ale negatywnie nacechowane. Przedstawiają osoby starsze i starzenie się w kategoriach zagrożenia i katastrofy (katastrofa demograficzna), niszczycielskiego żywiołu, niebezpiecznego dla otoczenia. Dodatkowo metaforyczny i obrazowy język łatwo zapada w pamięć odbiorców i może przyczyniać się do wzmacniania negatywnych postaw i uprzedzeń wobec osób starszych.
Wizerunek starszych osób w reklamie
Osoby starsze w reklamach nierzadko są przedstawiane w sposób stereotypowy, uproszczony. Dotyczy to zarówno reklam, jak i kampanii społecznych, które w dużej mierze ukazują osoby starsze przez pryzmat słabości, dolegliwości, bólu, koncentrują się na poczuciu osamotnienia, izolacji (samotne święta, choroba). W ten sposób jednak, pomimo prawdopodobnie dobrych intencji nadawców, utrwalają jednostronny, negatywny wizerunek starzenia się, przedstawiając osoby starsze jako potrzebujące pomocy, wsparcia innych, bez wskazywania na zasoby i umiejętności samych osób starszych.
Rekomendacje
- Mówiąc o procesie starzenia się i osobach starszych, lepiej odnosić się do spraw i zjawisk, które dotyczą konkretnej grupy osób starszych, niż mówić o osobach starszych w ogóle. Na przykład przedstawiając sytuację słuchaczy Uniwersytetów Trzeciego Wieku (UTW), aktywnych zawodowo kobiet 65+ itp. W ten sposób zwiększa się społeczną świadomość dotyczącą wewnętrznego zróżnicowania populacji osób starszych (heterogeniczność).
- Należy unikać rozpowszechniania dowcipów, żartów, które przedstawiają osoby starsze w sposób stereotypowy, złośliwy, ośmieszający lub deprecjonujący. Reagowanie śmiechem na zasłyszany żart oznacza akceptację przekazu i stanowić może formę zachęty do powtarzania tego typu zachowań, usprawiedliwianych nierzadko pozornie tylko słusznymi argumentami: „przecież to tylko żart, nikomu nie szkodzi”.
- Należy stosować komunikację typu dorosły-dorosły w interakcjach z osobami starszymi i przestrzegać zwyczajowych norm grzecznościowych, bez zakładania z góry, że osoba starsza jest mniej sprawnym i kompetentnym
uczestnikiem interakcji, że ma kłopoty ze zrozumieniem komunikatu, pamięcią i/lub problemy ze słuchem.
Język używany w codziennych rozmowach, dyskursie publicznym i mediach może być przejawem ageizmu (nawet nieświadomego) i służyć stereotypizacji osób starszych. Używany świadomie, staje się cennym narzędziem/instrumentem w procesie społecznej komunikacji – zamiast utrwalać istniejące stereotypy, może je modyfikować, ukazując osoby starsze i proces starzenia się nie w sposób uproszczony, ale w całej złożoności.
[1] Ageizm może dotyczyć także innych grup wiekowych, np. osób młodych (juvenile ageism).
[2] GUS, Sytuacja osób starszych w Polsce w 2019, Urząd Statystyczny w Białymstoku, Warszawa–Białystok 2021, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/osoby-starsze/osoby-starsze/sytuacja-osob-starszych-w-polsce-w-2019-roku,2,2.html (dostęp 21.09.2021).
[3] S.T. Fiske, Stereotype Content: Warmth and Competence Endure, „Current Directions in Psychological Science” 2018, nr 27 (2), s. 67–73.
[4] Więcej na temat komunikacji elderspeak: https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/D%20Parlak%20elderspeak%20do%20publikacji.pdf (dostęp 12.09.2021). [1] https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/konkurs-na-odpowiednik-slowa-elderspeak-rozstrzygniecie (dostęp.12.09.2021).
[5] https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/konkurs-na-odpowiednik-slowa-elderspeak-rozstrzygniecie (dostęp.12.09.2021).
[6] J. Piotrowski, Miejsce człowieka starego w rodzinie i społeczeństwie, Warszawa 1973. [1] CBOS, Polacy wobec własnej starości, Warszawa 2012, BS/94/2012.
[7] CBOS, Polacy wobec własnej starości, Warszawa 2012, BS/94/2012.